محاکمه جنایتکاران در کامبوج

(برای رادیو زمانه)

در نزدیکی پنوم پن، پایتخت کامبوج موزه تول سلنگ قرار دارد. این مکان در زمان حکومت خمرهای سرخ به رهبری پول پوت زندان امنیتی ۲۱ نام داشت، زندانی که در آن چهارده هزار نفر زندانی شدند و به قتل رسیدند، در طول حکومتی که به چهار سال هم نکشید.
تعداد کسانی که از این زندان مخوف جان به در بردند، به انگشتان دست هم نمی‌رسد، می‌گویند هفت نفر. عکس‌های بی‌شماری بر دیوارهایی که حالا به رنگ سفید درآمده است، به چشم می‌خورد. چند متر دورتر ساختمان دیگری است که برای شکنجه مورد استفاده قرار می‌گرفت. در آنجا ابزار شکنجه به نمایش گذاشته شده است.
کیانک دوک ایو، رییس این زندان امروز پس از ۳۰ سال در پنوم پن محاکمه می‌شود. او اولین متهم دادگاهی است که برای بررسی جنایت‌های دوران خمرهای سرخ با حمایت و نظارت سازمان ملل تشکیل شده است.
بناست کسان دیگری هم در این دادگاه محاکمه شوند. هم اکنون از چهار نفر دیگر، که مسئولیت‌های سنگینی در اعمال جنایتکارانه خمرهای سرخ داشتند، برای ادامه محاکمات نام برده می‌شود. اتهامات آن‌ها گنوسید یا نسل‌کشی است که مصداق جنایت علیه بشریت محسوب می‌شود و بر طبق میثاق‌های بین‌المللی که دولت کامبوج آن‌ها را پذیرفته است صورت می‌گیرد.

ایدئولوژی خمرهای سرخ

در آوریل ۱۹۷۵ نیروهای خمر سرخ در یک جنگ چریکی حکومت را در کامبوج به دست گرفتند. آن‌ها ابتدا برای مردم بی‌نام و نشان بودند و کسی نامی از پول پوت (Pol Pot)، برادر شماره ۱ و رهبر خمرهای سرخ نشنیده بود.
یک سال بعد از تسخیر کامبوج، آن‌ها حکومت خود را کامبوج دموکراتیک نام نهادند و اعضای دولت را معرفی کردند که بیشتر با شماره شناخته می‌شدند تا با نام. ایدئولوژی آن‌ها متأثر از اندیشه‌های مائو بود.
آن‌ها زندگی روستایی را مقدس می‌شمردند. پول پوت زمانی که در فرانسه تحصیل می‌کرد، با ایدئولوژی مائوئیستی و انقلاب فرهنگی چین آشنا شده و تحت تأثیر آن‌ها تصمیم گرفته بود که مدل آن‌ها را در کشورش کامبوج هم پیاده کند.
ایده‌آل پول پوت یک حکومت بی‌طبقه مبتنی بر کشاورزی و زندگی ساده روستایی بود. نوعی کمونیسم عهد حجری. برای این مقصود آن‌ها پول را الغا کردند و اقتصاد مبادله‌ای را جانشین کردند. شهرنشینان را وادار ساختند که به روستاها بروند و به کار اجباری بپردازند. صدها هزار نفر از گرسنگی، بیماری و سنگینی کار اجباری جان خود را از دست دادند.
خمرهای سرخ مخالف هر نوع تمدن بودند و آن را مظهر سرمایه‌داری می‌دانستند. ادارات، مراکز مذهبی و مدارس را تعطیل کردند. تحصیل‌کرده‌ها، معلمان، وکلا، روزنامه‌نگاران و دانشمندان را کشتند یا برای کار اجباری به روستاها فرستادند.
کتاب‌ها را سوزاندند. بیمارستان‌ها را بستند چون مخالف علم پزشکی بودند و طب سنتی باید جای دکتر و بیمارستان را می‌گرفت. کودکان را از پدر و مادرها گرفتند و برای ارشاد به مقرهای جمعی فرستادند. با دخالت حزب ازدواج‌های اجباری ترتیب داده می‌شد. هر نوع فردیتی به عنوان مظهر سرمایه‌داری سرکوب می‌گردید.
در ژانویه ۱۹۷۹ با ورود نیروهای ویتنامی به کامبوج، حکومت خمرهای سرخ سرنگون شد. یک میلیون و هفتصد هزار نفر در طول حکومت چهار ساله خمرهای سرخ در کامبوج کشته شدند. نیمی از آن‌ها را به اشکال فجیعی اعدام کردند. آن‌ها کشور ویرانه‌ای از خود بر جا گذاشتند و ترس و ترامای آن دوره تا سال‌ها بر جامعه سنگینی می‌کرد. امروز محاکمه یکی از جنایتکاران آن زمان شاید کمکی برای غلبه بر سنگینی گذشته باشد.

دادگاه با حمایت سازمان ملل

توافق‌نامه تشکیل این دادگاه در سال ۲۰۰۳ بین سازمان ملل و دولت کامبوج منعقد شد. در آن زمان انتظار می‌رفت که محاکمات در مدت چند ماه آغاز شود. اما بارها این کار به تأخیر افتاد. قضات این دادگاه ترکیبی است از حقوق‌دانان بین‌المللی و کامبوجی.
بودجه اصلی دادگاه را سازمان ملل می‌پردازد ـ چهل و سه میلیون دلار از کل پنجاه و شش میلیون دلار هزینه تخمینی دادگاه. اولین متهم این دادگاه، کیانگ دوک ایو، ۶۶ ساله چند سال پیش توسط خبرنگاری مورد شناسایی قرار گرفت و بازداشت شد.
چهار نفر دیگر هم از سران خمرهای سرخ اکنون در زندان به سر می‌برند و بناست آن‌ها هم در مقابل دادگاه قرار گیرند: نون چه، برادر شماره ۲، رییس ایدئولوژیک و نماینده پول پوت، اینگ ساری، وزیر خارجه و همسرش تی ریت، وزیر امور اجتماعی و خیو سامفان، رییس جمهور دولت خمرهای سرخ.
بعضی از کسانی که امروز باید در مقابل دادگاه قرار می‌گرفتند، دیگر نیستند. پول پوت در سال ۱۹۹۸ مرد. برخی دیگر پیر و فرتوت شده‌اند و شاید نتوانند به درستی در دادگاه حضور یابند. چهار نفری که در بالا از آن‌ها نام برده شد، همگی بالای ۸۰ سال هستند.

چرا این‌همه تأخیر؟

یکی از دلایل تأخیر برای شروع محاکمات، اختلاف بر سر ترکیب قضات بود. این‌که بیشتر قضات از خود کشور کامبوج باشند یا از قضات بی‌طرف بین‌المللی، بین سازمان ملل و دولت کامبوج اختلاف نظر بود.
در حالی که دولت کامبوج اصرار بر اکثریت بودن قضات کامبوجی داشت، ناظران سازمان ملل نگران بودند که این حالت، دادگاه را تحت تأثیر سیاست دولت کامبوج قرار دهد که گفته می‌شود خواهان محدود ماندن دامنه محاکمات است.
بالاخره توافق شد که اکثریت قضات کامبوجی باشند اما تصمیم‌گیری آن‌ها با تائید یکی از قضات نماینده سازمان ملل صورت گیرد. اختلاف دیگر در ابتدا بر سر این بود که آیا قوانین بین‌المللی مربوط به نسل‌کشی (گنوسید) مبنای دادگاه باشد یا قوانین داخلی کامبوج.
با پیوستن کامبوج به میثاق‌های بین‌المللی و لغو قوانین نقض حقوق بشر، از جمله لغو مجازات اعدام این مسأله حل شد. در کامبوج کسانی هستند که امروز در موقعیت‌های بالایی قرار دارند و دیروز از کارگزاران خمرهای سرخ بودند و این‌ها از باز شدن زخم‌های گذشته هراس دارند.
هون سن، نخست وزیر کنونی به مدت دو سال در صف خمرهای سرخ بود. در سال ۱۹۷۷ از آن‌ها جدا شده و به ویتنام پناه برد و از سال ۱۹۸۵ نخست وزیر این کشور است. وی در سال ۱۹۹۸ تعداد زیادی از سران خمرهای سرخ را مورد عفو قرار داد.
خیلی از جنایتکاران گذشته، از جمله کسانی که حالا در بازداشت به سر می‌برند، سال‌ها آزادانه در کامبوج زندگی می‌کردند. دلیل دیگر در عقب افتادن محاکمه، آموزش قضات کامبوجی و نیز آشنایی آن‌ها با قوانین کیفری بین‌المللی بود. نسلی از تحصیل‌کرده‌ها و متخصصان در دوره خمرهای سرخ نابود شدند و جانشینی برای آن‌ها در کشور فقیر کامبوج کار ساده‌ای نبود.
هم‌دستی دولت‌های خارجی با خمرهای سرخ
این‌ها می‌توانند دلایلی باشند بر تأخیر چند ساله ـ از توافق‌نامه تشکیل دادگاه تا شروع آن در ۱۷ فوریه ۲۰۰۹. اما سوال دیگر این است که چرا اساساً جنایت‌های خمرهای سرخ، که بعد از سقوط حکومت آن‌ها در ژانویه ۱۹۷۹ بر جهانیان برملا شد، تا سال‌ها مورد توجه سازمان ملل و برخی دولت‌های غربی واقع نشد.
آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی، چین و تایلند نه تنها چشم بر جنایت‌های حکومت پول پوت بستند، بلکه حتی از نیروهای او که به جنگل‌ها عقب‌نشینی کرده و با حکومت جدید کامبوج می‌جنگیدند، حمایت کردند.
دولت تایلند به پول پوت و چریک‌های خمر سرخ اجازه داد تا از خاک این کشور نیروهای خود را سازماندهی کنند. انگلستان برای آن‌ها مهمات و سلاح‌های جنگی فرستاد. و سازمان ملل تا مدت ۱۰ سال نماینده پول پوت را به عنوان نماینده کامبوج به رسمیت می‌شناخت.
آن‌ها دولت جدید کامبوج را که با پشتیبانی ویتنام پول پوت را سرنگون کرده بودند، نیرویی اشغالگر می‌نامیدند و از به رسمیت شناختن آن سرباز می‌زدند. این وضعیت، که جنگ داخلی را بر کامبوج ویران شده تحمیل کرده بود، تا ۱۰ سال ادامه یافت.
در سال ۱۹۸۹ مذاکرات صلح در پاریس آغاز شد و دو سال بعد قرارداد صلح به امضای طرفین رسید. در این مذاکرات از به کار بردن واژه‌های جنایت علیه بشریت یا کشتار قومی در مورد کشتار یک میلیون و هفتصد هزار نفر از مردم کشور کامبوج اجتناب شده بود. و حالا در دادگاه نقش دولت‌های خارجی در حمایت از نیروهای خمر سرخ مورد بررسی قرار نخواهد گرفت.

آرزو‌های مردم

مردم کامبوج سال‌ها بود که در انتظار چنین دادگاهی بودند. حال سی سال پس از پایان حکومت خمرهای سرخ، با آغاز کار دادگاه این امید در مردم به وجود آمده که بالاخره مسببین جنایت‌های گذشته در مقابل اعمالشان پاسخ‌گو باشند.
سال‌ها بود که گذشته سیاه در کشور کامبوج در سایه قرار گرفته بود و مردم علاقه‌ای به صحبت در مورد آن دوران از خود نشان نمی‌دادند. جوانان اطلاع زیادی از گذشته ندارند و کتب درسی هم اطلاعات کافی در‌باره گذشته و جنایت‌های خمرهای سرخ به آن‌ها نمی‌دهد.
دادگاه که از طریق تلویزیون بازتاب داده می‌شود، می‌تواند این فضای بی‌تفاوتی را در جامعه کاهش دهد. این دادگاه یک آغاز است و می‌تواند نوعی آزمایش هم به حساب آید. آیا محاکمات ادمه خواهند داشت؟ آیا این محاکمات می‌تواند به یک چالش اجتماعی در برخورد با گذشته کامبوج تبدیل شود؟